انتظار، مذهب اعتراض

بخش ۶

دکتر علی‌ شریعتی

۳. «انتظار» جبر تاريخ است. اين مسأله براي روشنفكران كه با مكتب‌ها و فلسفه‌های علمي تاريخ آشنايي دارند بي‌نهايت شورانگيز است.

من كه در اين گوشه از زمين و اين لحظه تاريخ منتظرم تا در آينده‌ای كه ممكن است فردا و يا هر لحظه ديگر باشد ناگهان انقلابي در سطح جهاني به نفع حقيقت و عدالت و توده‌های ستمديده روي دهد كه من نيز در آن بايد نقشي داشته باشم و اين انقلاب با دعا خواندن و فوت كردن و امثال اينها نيست، بلكه با پرچم و شمشير و زره و يك جهاد عيني با مسؤوليت انسان‌های معتقد به آن است و اعتقاد دارم كه آن نهضت طبعاً پيروز خواهد شد، پس به جبر تاريخ معتقدم، نه به تصادف و تفرقه و گسستگي تاريخي.

هر كس اين سؤال به ذهنش مي‌رسد كه امام زمان، اين رهبر و نجات بخش انتهاي تاريخ، چگونه مي‌تواند بر جهان پيروز شود؟ در اينجا امام صادق يك توجيه بسيار عميق و كاملاً جامعه شناسانه و تاريخي دارد كه: «قدرت‌های ستمكار و قطب‌های جنايت و ظلم به قدري با هم خواهند جنگيد كه در نيرو و قدرت فرسوده مي‌شوند و به قدري از درون به فساد خواهند رفت كه مقاومتشان را از دست مي‌دهند و آنگاه شما از بيهوشي و خواب خرگوشي بيدار شده و چون مسلح به نيروي ايمان و آگاهي هستيد بر آن قدرت‌های از دورن پوسيده و از برون فرسوده پيروز مي‌شويد» و اين پيروزي بر اساس منطق و عينيت و سنت‌های اجتماعي است، سنت‌هایی كه در اسلام قوانين خداوند است نه قوانين ماترياليستي.
وقتي خداوند كاري بخواهد، اسبابش را از پيش فراهم مي‌كند، چنانكه در پيروزي اسلام بر ايران و روم چنين شد. من در اينجا معتقدم كه تاريخ به طرف پيروزي جبري عدالت و نجات قطعي انسان‌ها و توده‌های ستمديده و نابودي حتمي ظلم و ظالم مي‌رود.

جبر تاريخ يا «دترمينيسم هيستوريك» كه اساس فلسفه علمي قرن نوزدهم و بزرگترين بينش و برداشت تاريخي بين روشنفكران غير مسلمان جهان است و در اين مكتب با يك ديد ديگر وجود دارد.

فلسفه جبر تاريخ (دترمينيسم هيستوريك) مي‌گويد: عليرغم آنكه مي‌بينيم جهان و تاريخ و زندگي ونظام‌های اجتماعي به نفع طبقه حاكم، به نفع سرمايه داري و به نفع نگهبانان و حافظان سرمايه پيش مي‌رود، و توده‌های محروم‌ـ يعني آنهايي كه هميشه غارت مي‌شدند و شلاق مي‌خوردند و هميشه گرسنه بودند‌ـ هر روز بيشتر استثمار مي‌شوند و در چنگال نظام وحشي و خشن كه حاكم بر آنها و سرنوشتشان است فشرده مي‌شود و، درجبهه‌های مختلف كشمكش، اينها شكست خورده و آنها پيروز مي‌شوند، افراد شايسته بقاء، حاكم مي‌شوند و عليرغم نشانه‌هایی كه به نفع زور و به زيان عدالت، به نفع طبقه حاكم و به زيان طبقه محكوم وجود دارد و عليرغم آنكه مي‌بينيم منحني به طرف ضعيف‌تر شدن توده‌های استثمار شده مردم و قويتر شدن گروه‌های حاكم بر مردم پيش مي‌رود، تاريخ بر اساس جبر علمي خود‌ـ كه زاييده قوانين معين علمي موجود در ذات زمان و حركت جامعه است‌ـ حركت مي‌كند، نه زور و زر و قدرت اين و آن، و نه بازيچه پهلوانان و زورمندان و حيله گران و سرمايه داران، تاريخ خودش مثل جامعه زندگي مستقل از افراد دارد. تاريخ رودخانه‌ای است كه مستقل ازقطره‌های آبش و ماهي‌ها و حشرات و موجوداتي كه در آن شنا مي‌كنند حركت مي‌كند و از منازلي مي‌گذرد و جبراً و قطعاً، بر خلاف اراده همه كساني كه اراده شان حاكم بر سرنوشت مردم است به سر منزلي كه در آينده برايش تعيين شده مي‌رسد. و هيچ حيله‌ای و قدرتي نمي‌تواند حركتش را «سد» كند، يا «مسير»ش را منحرف سازد. از تاريخ، از يخچال‌های جمود و كوهستان‌های سنگ و سخت و پيچ و خم‌های سنگلاخي و تنگناهاي ناهموار و صخره‌ها و مرداب‌ها و دره‌ها و مانع‌ها مي‌گذرد و در نهايت به دريا مي‌ريزد، به دشت مي‌رسد، آنجا دشت هموار يكنواخت برابري عمومي است، در آنجا طبقه از بين مي‌رود و جامعه «بي طبقه» تشكيل مي‌شود. رابطه استثمارگر و استثمارشونده از بين مي‌رود و تضاد بين كساني كه پولِ «پولشان» را مي‌گيرند با كساني كه پولِ «بازويشان» را هم نمي‌گيرند از بين مي‌رود، در آنجا زندگي در اختيار همه و امكانات براي همه يكسان است، عدالت پيروز مي‌شود، تضاد طبقاتي از بين رفته و جامعه بي‌طبقه، بي‌استثمار، بي‌زر و بي‌زور، از نظر فردي تحقق پيدا مي‌كند، چگونه؟ قطعاً و جبراً. اعتقاد این جبر قطعی که تاریخ به نفع عدالت تمام می‌شود و سرنوشت نوع بشر در زمان، به نفع پيروزي جامعه مشترك و زندگي مشترك انسان‌ها ختم مي‌شود، كه خود يك «انتظار» است، بزرگترين عاملي است كه ستمديده‌ها و استثمار شونده‌ها را نيرو و ايمان مي‌بخشد و به پيروزي سرنوشت خودشان و طبقه خودشان و منفجر شدن نظام استثمار حاكم بر زمانشان اميدوار مي‌كند و اين ايمان قطعي نه تنها آنها را بي‌مسؤوليت و منفي و لش ‌بار نمي‌آورد بلكه، درست به عكس، نيرو و قدرت و اطمينان به آنها مي‌دهد و همچون سلاحي است كه اراده عدالتخواهان و اميد ستمديدگان را به آينده بيشتر كرده و آنها را در اين راه مجهزتر و متحرك‌تر مي‌كند. در اين اعتقاد به انتظار، كساني كه زير بار ستم و ظلم له مي‌شوند و آنها كه مي‌بينند حقيقتشان بازيچه ستمكاران و دينشان وسيله و ابزار دست ضد دين گشته مأيوس نمي‌شوند و مطمئنند اراده خداوند نيز كه همان جبر تاريخ و همان نظام سنت تاريخي است به عنوان قانوني همچنانكه در طبيعت است، در تاريخ هم به سود پيروزي سرنوشت او، فكر او، راه او و نجات نوع و طبقه او جاري است و بنابراين عوامل ضد تاريخ انسان و ضد عدالت و خائن به سرنوشت بشريت مظلوم، نمي‌توانند در برابر اين جبري كه محكوميت و مرگ آنها را امضاء كرده و پيروزي حقيقت و عدالت و مردم را اعلام نموده، مقاومت كنند و يا اثري بگذارند.

چه، مشيت الهي كه به شكل قانون علمي در طبيعت و درتاريخ حاكم است و «تقدير الهي» كه به شكل «تقدير علمي» تجلي دارد، تحقق نهايي رسالت پيامبران را كه استقرار حكمت (آگاهي) و قسط (برابري) است و فلاح انسان (رستگاري، رهايي از همه عوامل ضد انساني) هدف رسالت است، «مقدر» كرده و پيروزي مستضعفان زمين و حتي روي كار آمدن و به دست گرفتن رهبري جهان و حاكميت بر تمام زمين را براي اين طبقه تضمين نموده و با صراحت و قاطعيت اعلام مي‌كند كه در اين تنازع تاريخي و نبرد جاري در طول زمان، بقاي اصلح، نتيجه نهايي، و اجتناب ناپذير است و زمين را‌ـ كه منبع توليد، اقتصاد و حاكميت و قدرت است و موضوع اصلي جنگ طبقات‌ـ نسلي تصاحب خواهد كرد كه شايسته ماندن است: «و لقد كتبنا في الزبور من بعد الذكر، ان الارض يرثها عبادي الصالحون.»

پس مي‌بينيم كه اعتقاد به انتظار، جبر تاريخ است، در اينجا تفاوت ميان خوشبيني تاريخي و بدبيني تاريخي به خوبي ديده مي‌شود. من وقتي به صورت منفي منتظرم بدبيني تاريخي دارم چون معتقدم كه نظام زندگي در استقرار و تقويت و توسعه فساد است اما اگر به صورت مثبت منتظر باشم به تاريخ خوشبينم زيرا معتقدم كه نظام جبري تاريخ در پيروزي قطعي عدالت است و اين نشان مي‌دهد كه عقيده انتظار مثبت و انتظار منفي چقدر با هم متضادند.

سن پل سيمون نويسنده بزرگ فرانسوي مي‌گويد: متأسفانه انسان امروز در زندگي مصرفي پليد كوته بينانه و حال پرست دنياي غرب، در انتظار هيچ چيز نيست جز رسيدن مترو!

انتظار، به بشر آينده گرايي و بينش بزرگ مي‌دهد، اما بشر امروز درنظام پليد مصرفي انتظار را از دست داده و فقط منتظر اتوبوس ايستاده است.

۴. تسلسل و وحدت تاريخي: انتظار‌ـ به اين عنواني كه در تشيع هست‌ـ سه دوره را به هم متصل مي‌كند: دوره اول، نبوت و دوره دوم، امامت و پس از آن غيبت است كه در آن، نه نبوت وجود دارد و نه امامت حكومت عيني دارد.

اصل «نيابت امام» كه به آن وجهه‌اش گفتم چگونه اصل انحطاط آوري است، دراين وجهه‌اش اصلي مترقي است و نشان مي‌دهد كه اين سه دوره چگونه به هم پيوسته است. اول دوره نبوت، بعد امامت كه تسلسل دوره نبوت است و سپس دوره علم كه ادامه امامت است.

از آغاز بشريت تا انتهاي زمان، فلسفه من مي‌تواند مسير تاريخ بشري و تسلسل حوادث را در يك پيوست جاري علمي منطقي توجيه كند.

منتظر، هم از نظر فكري و هم از نظر عملي و مادي، يك انسان آماده است (منتظري كه درشيعه بود، نه آنچه امروز هست؛ متأسفانه من بايد از چيزي دفاع كنم كه در صورت امروزيش هرگز قابل دفاع نيست)، يك هنگ سربازخانه را نگاه كنيد: اگر آنها منتظر باشند كه هر لحظه فرمانده برسد و شيپور جنگ نواخته شود هيچ گاه درخوابگاه، به پاسوربازي و هرويين كشي و چرت زدن و قصه و افسانه گفتن و از اين قبيل كارها نمي‌پردازند؛ آماده باش است و هر لحظه آماده شركت در يك جهاد، گوش به يك فرمانند.

بنابراين،منتظر،آدم «وافتاده» «واخورده» واداده‌ای نيست، چنانكه اكنون هست. آدم آماده است.

در همين روستاهاي ما تا چندي پيش هنوز روحانيون و امام جماعت‌هایی (نه خان‌ها و قلدرها) بودند كه جوان‌ها را هر هفته به تيراندازي مي‌بردند و اسب سواري ياد مي‌دادند و شمشير بسته و مسلح در نماز جمعه شركت مي‌كردند.

پس مي‌بينيم كه منتظر، انسان آماده‌ای است كه هر لحظه احتمال مي‌دهد شيپور انقلاب نهايي نواخته شود واو خود را مسؤول شركت دراين جهاد كه بر اساس قوانين جبري الهي قطعاً آغاز خواهد شد مي‌داند و خود به خود هم آماده است، هم متعهد، و هم مجهز و هر شيعه به اميد شنيدن آواز امام سر بر بستر مي‌نهاد.